DZIEJE ŁOWICKICH BERNARDYNEK – spis treści

Architektura i ważniejsze zabytki

Kościół i klasztor sióstr bernardynek w Łowiczu pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny i św. Elżbiety wzniesiono w latach 1647 – 1650 z fundacji kasztelanostwa Marcina i Eufrozyny Sadowskich. Budowniczym był architekt włoski Tomasz Poncino. Architektura zarówno kościoła jak i klasztoru utrzymana jest w stylu barokowym.

Fronton kościoła bernardynek w Łowiczu

Jednonawowy kościół zbudowano we wschodnim skrzydle zespołu klasztornego. Prezbiterium ustawione jest na południe, od strony wschodniej ma niską zakrystię, do której przylega od południa nowsza przybudówka (1930 r.) Nawa trzyprzęsłowa ma ściany dzielone pilastrami dźwigającymi belkowanie. W nawie od północy znajduje się trójarkadowy chór na słupach. Od tejże północnej strony, wejściowej, jest szczyt kościoła z frontonem; na jego narożach ustawiono kamienne posągi św. Franciszka i św. Klary, pochodzące z czasu budowy kościoła. Dachy nad nawą i prezbiterium są dwuspadowe, od roku 1980 pokryte blachą miedzianą.

Ołtarz główny drewniany, polichromowany, posiada dekorację barokową i późno-barokową z drugiej połowy XVII wieku, fragmenty z pierwszej połowy wieku XVIII. Obraz w ołtarzu głównym, przedstawiający rodziców NMP św. Joachima i św. Annę oraz Niepokalane Poczęcie, ma cechy baroku i jest kopią zniszczonego przez czas obrazu, który pierwotnie w tym miejscu się znajdował, a w czasie potopu szwedzkiego wsławił się cudowną opieką nad siostrami. Kopię wykonał Ludwik Jabłoński w roku 1855. W niszach między kolumnami ołtarza widzimy rzeźby św. Franciszka i św. Antoniego. Retabulum wieńczy przerwany naczółek z rzeźbami leżących aniołów; na jego krańcach - rzeźby św. Ludwika bpa i św. Bonawentury. W nasadzie ołtarza, w owalnej ramie, nowszy obraz św. Klary (koniec XIX w.). Na kolumnach dźwigających odcinki belkowań – ponownie rzeźby św. Franciszka i św. Antoniego, a pomiędzy nimi w zwieńczeniu rzeźba Matki Bożej Niepokalanej w promienistej glorii.

Ołtarze boczne przy tęczy mają wystrój barokowy z drugiej połowy XVII wieku. W retabulum ołtarza od zachodu widzimy XVII-wieczny krucyfiks (barok) a na zasuwie obraz św. Antoniego z Dzieciątkiem pędzla Ludwika Jabłońskiego (1855 r.) o cechach późnego baroku. W nasadzie obraz nowszy (koniec XIX w.) św. Elżbiety Węgierskiej. W retabulum ołtarza po przeciwnej stronie obraz „Stygmatyzacja św. Franciszka” Ludwika Jabłońskiego (1855 r.) o cechach baroku. Na zasuwie nowy obraz: św. Józef z Dzieciątkiem, wykonany w latach trzydziestych XX wieku przez łowickiego malarza Aleksandra Krawczyka. Obraz ten otrzymała w posagu najstarsza córka malarza, Zofia, wstępując do klasztoru bernardynek. Aleksander Krawczyk wykonał dla klasztoru jeszcze drugi obraz „Porcjunkula”, umieszczany w tymże ołtarzu w sierpniu na święto Matki Boskiej Anielskiej. (Autorstwa A. Krawczyka jest także obraz św. Wiktorii w katedrze łowickiej; jest on portretem tejże córki Zofii, która żyła w klasztorze pod imieniem s. Marii.) W zwieńczeniu obraz św. Ekspedyta.

Ołtarze boczne w środku nawy wzniesione zostały w pierwszej połowie XVIII wieku w stylu regencji. Według podania zostały one tu przeniesione z kościoła bernardynów po kasacie ich klasztoru w roku 1806. Obrazy w nich umieszczone, Przemienienia Pańskiego i M.B. Częstochowskiej, są nowsze (koniec XIX w.). W zwieńczeniu ołtarzy w promienistej glorii umieszczone są owalne obrazy: XVIII – wieczny św. Rocha (ołtarz M.B. Częstochowskiej) i Komunia św. Onufrego (ołtarz Przemienienia Pańskiego).

Wczesnobarokowa ambona powstała około połowy XVII wieku. Czasza ambony wieloboczna z półkoliście zamkniętymi wnękami, na tle których stojące postacie czterech Ewangelistów z atrybutami u stóp. Na zaplecku silnie przemalowany w latach późniejszych obraz św. Jana Chrzciciela malowany na drzewie. Baldachim ambony wieloboczny, z rzeźbioną Gołębicą na tle promieni u spodu i z rzeźbą Chrystusa Salvatora na wierzchołku.

Na belce tęczowej: Pasja. Rzeźba Chrystusa ukrzyżowanego XVIII-wieczna (późny barok), pozostałe rzeźby – Matka Boska, św. Jan, aniołowie – wcześniejsze, z okresu budowy kościoła (druga połowa XVII w., barok).

Na jednym z filarów podtrzymujących chór: późno-barokowy krucyfiks z początku XVIII wieku. Na tle balustrady chóru pod szafą organową rzeźby z drugiej połowy XVIII wieku o cechach późnego baroku. W centrum postać św. Michała Archanioła – prawa ręka uniesiona z mieczem, w lewej tarcza, u stóp smok. Po jednej stronie św. Jan Nepomucen, po drugiej św. Helena.

W chórze zakonnym pośrodku, przy szafie organowej, barokowy ołtarz z 1663 roku z obrazem Matki Boskiej z Dzieciątkiem, wykonanym około połowy XVII w. w stylu wczesnobarokowym. Ołtarz ten w ubiegłych wiekach znajdował się w kościele i związana z nim była altaria (prebenda). Na krańcach ołtarza wolnostojące rzeźby św. Franciszka i św. Klary – drewniane, polichromowane, wysokości 155 cm, powstałe z początkiem XVIII w. w stylu barokowym. Organy o dźwięku barokowym skonstruował w roku 1844 Mateusz Mielczarski, organmistrz z Łowicza.

W wieczerniku, kaplicy klasztornej przylegającej do prezbiterium, barokowy ołtarz z końca XVII w. z obrazem Matki Bożej Nieustającej Pomocy sprowadzonym z Rzymu w roku 1902.

W grobach pod kościołem pochowane są ciała fundatorów Marcina i Eufrozyny Sadowskich oraz zakonnic zmarłych przed kasatą klasztoru tj. przed rokiem 1898.

Na zewnątrz kościoła, na cmentarzu, na wysokiej murowanej podstawie stoi statua Najświętszej Maryi Panny wzniesiona w roku 1842 przez Ludwika i Wiktorię Pomykalskich.

Dzwonnica o dwóch wieżyczkach pochodzi z roku 1861 – dzwony zabrane przez Niemców w czasie pierwszej wojny światowej.

W ciągu wieków kościół był wielokrotnie remontowany i odnawiany. Najpoważniejszą operacją była wymiana sklepienia nawy z cegieł na sklepienie z żelbetonu. Odbyło się to w dwóch etapach. Sklepienie nawy pękło wzdłuż kościoła już w XVIII wieku. Ściany kościoła, podobnie jak i klasztoru, budowane z rudy, cegły i kamienia, nie były w stanie utrzymać ciężaru sklepienia murowanego z cegieł. W 1812 roku rozpadnięcie było już na tyle duże i niebezpieczne, że sklepienie rozebrano i zastąpiono drewnianym płaskim sufitem, który otynkowano. Po przeszło stu latach, w roku 1930, po naradzie z architektem powiatowym inż. Stanisławem Porczyńskim i budowniczym Fliglem, usunięto drewniany sufit i przywrócono pierwotne sklepienie wykonując je z lżejszego materiału – żelbetonu. Natomiast w prezbiterium pozostało oryginalne sklepienie z cegieł. W tym samym 1930 roku poszerzono chór zakonny o jeden metr, poszerzając wspierające go filary.

Remonty i zmiany dokonane w ciągu ostatniego półwiecza:

1957 r. Zostaje wybudowane tzw. westibulum, pełniące rolę kruchty, częściowo z drzewa jesionowego, częściowo oszklone. Wykonał je mistrz stolarski z Łowicza Wojda.

1963 r. Bracia z Niepokalanowa wykonują ogniotrwałe, pozłacane tabernakulum do wielkiego ołtarza.

1964 r. Organmistrz z Włocławka Truszczyński przeprowadza generalny remont organów, wymieniając niektóre piszczałki i instalując elektryczny silnik.

1966 r. W chórze zakonnym zostają umieszczone nowe stalle jesionowe (33 miejsca) projektowane przez artystę Zdzisława Pągowskiego, a wykonane przez mistrza stolarskiego Wojdę.

1969 r. W prezbiterium ustawiony jest nowoczesny, drewniany ołtarz, zwany soborowym (wykonany w Łodzi), przy którym kapłan odprawia Mszę św. twarzą do wiernych.

1975 r. Generalny remont wewnątrz kościoła. Do zaprawy murarskiej wykorzystane jest odkryte przypadkowo przy pracach hydraulicznych obok kościoła, na głębokości 2 m, cenne stare wapno z okresu budowy fundacji. Wykonawcą robót jest inż. Bolesław Czerski z Łodzi z ekipą, inspektorem nadzoru inż. Józef Feder. Założona też zostaje w kościele nowa instalacja elektryczna i radiofonizacja. W chórze wykonana jest drewniana boazeria oraz lampy w stylu staroświeckich latarni projektu inż. Lecha Dunina.

1976/1977 r. Odnowienie pięciu ołtarzy. Malowanie i złocenie poszczególnych figur i części ołtarza wykonuje artysta-złotnik Krysiński z Piastowa.

1980 r. Pokrycie kościoła i klasztoru blachą miedzianą. Prace ciesielskie i murarskie na dachu wykonał Władysław Sujkowski, prace blacharskie Tadeusz Skiełczyński, nadzór nad remontem – inż. Hejmlich ze Skierniewic.

1999 r. Kościół otrzymuje nowe otynkowanie na zewnątrz wykonane przez ekipę Mirosława Piotrowskiego pod nadzorem inż. Mariana Sokoła.

2000 r. Odmalowanie wnętrza kościoła przez ekipę malarską Stefana Anyża z Krakowa.

Zabudowania klasztorne są dwukondygnacyjne, złożone z trzech skrzydeł otaczających kwadratowy wirydarz; czwarty bok wirydarza zamykają krużganki kościelne. Większe pomieszczenia w dolnej kondygnacji, takie jak sala rekolekcyjna czy refektarz mają sklepienia podparte wewnątrz słupem. Fundacja przewidziana była na 24 zakonnice. Ponieważ w ostatnich dziesięcioleciach liczba sióstr oscyluje wokół czterdziestu, w roku 1987 na przedłużeniu zachodniego skrzydła klasztoru, w kierunku południowym, dobudowano nowe skrzydło. Projektował je inż. Marian Sokół, a prace budowlane wykonał Władysław Sujkowski z ekipą.

Ważniejsze zabytki znajdujące się w klasztorze:

Rzeźby:

Wczesnogotycki, drewniany, polichromowany krucyfiks, powstały około 1280 r. o wysokości 95 cm; nowa lewa dłoń Chrystusa i krzyż, na głowie XIX-wieczna korona.

Renesansowa, drewniana, polichromowana rzeźba Chrystusa frasobliwego, powstała około połowy XVI w. o wysokości 95 cm;

Krucyfiks ołtarzowy, kość słoniowa, wczesny barok ok. połowy XVII w., 40 cm, ramiona krzyża inkrustowane masą perłową, bordiura z kości słoniowej, cokół z relikwiami;

Krucyfiks ołtarzowy drewniany, polichromowany, wczesny barok ok. połowy XVII w., 58 cm, cokół z relikwiami;

Barokowy, drewniany, polichromowany krucyfiks, powstały w drugiej połowie XVII w. o wysokości 65 cm, rzeźba unikalna pod tym względem, że gwoździe przebijają ręce Chrystusa w nadgarstku, co uświadomiono sobie dopiero w XX wieku, a nie w środku dłoni, jak to przedstawiano w wiekach ubiegłych.

Matka Boża Łaskawa – rokokowa rzeźba z drugiej połowy XVIII w. (45 cm);

Pieta - ludowa rzeźba z przełomu XVIII i XIX w. (57 cm).

Obrazy olejne na płótnie:

Porcjunkula, wczesny barok, przed 1650 r. (156 x 118 cm)

Ukrzyżowanie, barok, druga połowa XVII w. (126 x 71 cm)

św. Antoni z Dzieciątkiem, II połowa XVII w. (115 x 176 cm)

św. Piotr z Alkantary, późny barok, pierwsza połowa XVIII w. (200 x 134 cm)

św. Klara, późny barok, ok. połowy XVIII w. (178 x 97 cm).

św. Antoni Padewski, XVIII wiek ? (185 x 118 cm)

św. Józef z Dzieciątkiem, XVIII wiek? (113 x 75 cm)

św. Elżbieta, XVIII wiek? (115 x 73 cm)

św. Tekla, XVIII wiek? (73 x 93 cm)

Szaty liturgiczne:

ornat barokowy z 1695 r., brokat haftowany;

dalmatyki barokowe z XVIII w., atłas broszowany, wykończenie srebrną koronką rokokową;

Relikwiarze:

pacyfikały z relikwiami – barok, druga połowa XVII w., mosiądz lany;

relikwiarze – regencja, pierwsza połowa XVIII w., mosiądz posrebrzany;

relikwiarz rokokowy, druga połowa XVIII w., blacha srebrna pozłacana.

Starodruki:

Roczne Dzieje Kościelne – X. Piotr Skarga, druk ok.1600 r.

Żywoty Świętych – X. Piotr Skarga, druk początek XVII w.

Wizerunek świętej doskonałości – Marcin Ignacy Frankowic, Kraków, druk. Franciszka Cezarego, 1718 r.

Kroniki Trzech Zakonów – O. Bernard Sannig, Warszawa, druk. OO. Scholarum Piarum 1722 r.

Reguła Wielebnych Panien – Kraków, druk. Michała Dyaszewskiego, 1740 r.

Regulamin Zakonny – Supraśl, druk. OO. Bazylianów 1740 r.

Inne starodruki XVIII- i XIX-wieczne.