DZIEJE ŁOWICKICH BERNARDYNEK – spis treści

Geneza Zakonu Bernardynek

Zakon Sióstr Bernardynek jest najstarszym polskim zakonem żeńskim. Należy do wielkiej rodziny zakonów o duchowości franciszkańskiej. Początkami sięga roku 1453, w tym bowiem roku przybył do Polski św. Jan Kapistran i swymi kazaniami rozniecał na nowo franciszkowe idee; a czynił to tak porywająco, że wiele młodzieńców i dziewcząt prosiło o przyjęcie do zakonu. Dla mężczyzn założył prowincję Braci Mniejszych Obserwantów tj. mających wierniej przestrzegać regułę św. Franciszka, zwłaszcza ubóstwo. W Krakowie powstał ich pierwszy klasztor i kościół pod wezwaniem św. Bernardyna ze Sieny, stąd utworzyła się popularna nazwa Bernardyni. Kobiety pragnące również prowadzić życie zakonne w duchu św. Franciszka z Asyżu otrzymały za podstawę swego życia Regułę III Zakonu św. Franciszka, założonego dla ludzi żyjących w świecie. Będąc jednak wolnego stanu, członkinie III Zakonu organizowały się we wspólnoty zakonne i był to już początek bernardynek.

Formowanie się zakonu bernardynek trwające bardzo długo, bo przeszło dwa wieki aż do jego ostatecznego kształtu, było wyjątkowo ciekawym procesem z punktu widzenia socjologicznego. Zakon nie ma konkretnego założyciela ani założycielki, nie ma konkretnej daty powstania, ewoluował bowiem długo, można podać tylko kiedy ten proces się zaczął. Ponadto klasztory pierwszych bernardynek powstawały w wielu miastach równocześnie zupełnie niezależnie od siebie, były autonomiczne, a jednak wszystkie rozwijały się podobnie i miały jednakową orientację. Działo się tak dzięki ich specyficznej organizacji, polegającej na przynależności poszczególnych klasztorów sióstr do prowincji Braci Mniejszych i zależności jurysdykcyjnej od bernardyńskich prowincjałów. Nie mając na początku od razu określonego kształtu życia zakonnego i szczegółowych celów, dostosowywały się bernardynki do wymagań chwili. Była potrzeba społeczna kształcenia dziewcząt – zajmowały się ich wychowaniem i nauczaniem; była potrzeba pójścia z pomocą biednym i chorym – opiekowały się nimi; trzeba było zatroszczyć się o świątynię – były ze swoją posługą, zwłaszcza sporządzały szaty i paramenty liturgiczne. Głównym jednak zajęciem była zawsze modlitwa: codzienne rozmyślanie, uczestniczenie w liturgii eucharystycznej i chórowe odmawianie brewiarza kapłańskiego przez te siostry, które umiały czytać i śpiewać po łacinie. A więc od początku skłaniały się ku profilowi kontemplacyjnemu. Jednak przez ponad sto lat prowadziły życie nieklauzurowe, za wyjątkiem jednego konwentu św. Agnieszki w Krakowie. Klasztor i kościół św. Agnieszki został ufundowany w 1459 roku, był pierwszym i do drugiej połowy XVI wieku jedynym klasztorem klauzurowym bernardynek, dlatego czasem datę 1459 podaje się jako rok powstania Zakonu Bernardynek. Jednak i konwent św. Agnieszki nie był w pełni ukształtowany, ponieważ zakonnice w nim żyjące nie składały ślubu ubóstwa – rzecz zaskakująca, przecież ubóstwo w duchowości franciszkańskiej stawia się na czołowym miejscu.

Silnym bodźcem, który przyspieszył proces formowania się zakonu poprzez reformę poszczególnych jego klasztorów, były uchwały Soboru Trydenckiego oraz posoborowa bulla papieża Piusa V „Circa pastoralis officii” z 29.V.1566 roku, zobowiązująca wszystkie klasztory żeńskie do wprowadzenia klauzury i ślubów uroczystych. Reforma przebiegała powoli z trzech powodów:

P w celu zobowiązania zakonnic do życia w klauzurze, należało najpierw klasztory sióstr wyposażyć we własne kościoły, a to wymagało ogromnych funduszy; nie zawsze od razu udało się je zdobyć,

P konsekwencją uroczystego ślubu ubóstwa była niemożność posiadania przez zakonnice jakichkolwiek indywidualnych majątków, tymczasem bernardynki często wywodziły się z możnych rodzin i miały na swym koncie dobra majątkowe, z których nie chciały rezygnować,

P taka radykalna zmiana stylu życia była dla wielu bernardynek barierą psychiczną nie do pokonania; należało je stopniowo wprowadzić w nowy klimat przez organizowanie dni skupienia z konferencjami przygotowującymi duchowo do nowych warunków życia.

Z końcem XVI wieku zreformowano w pierwszej kolejności klasztory bernardynek w miastach kustodialnych. W innych, jak na przykład w Łowiczu reforma miała miejsce dopiero w drugiej połowie XVII wieku. Tylko te zakonnice, które złożyły śluby uroczyste i zobowiązały się do życia w klauzurze, mogły sprawować urzędy w klasztorze i przyjmować kandydatki do nowicjatu. Siostry, które nie dostosowały się do reformy, nie miały tych praw. Jeżeli w którymś z klasztorów cała wspólnota nie zdecydowała się na przyjęcie reformy, nie mogła przyjmować nowych kandydatek i skazana była na wymarcie.

Wiek XVIII upłynął na utrwalaniu charakteru zakonu bernardynek jako franciszkańskiego, klauzurowego i kontemplacyjnego. Prowincjałowie bernardyńscy po ojcowsku wizytowali klasztory sióstr i dawali wskazówki, zalecenia czy ustawy mające zapewnić jak najlepszy poziom życia w klasztorach, nie tylko od strony warunków materialnych, ale przede wszystkim od strony ascetycznej tj. życia wewnętrznego. Poza godzinami modlitw siostry trudniły się pracami ręcznymi, głównie haftem kościelnym, lub wychowywaniem i nauczaniem dziewcząt. Ta ostatnia funkcja była dużym zapotrzebowaniem społecznym, gdyż nie było w tamtych czasach dla dziewcząt publicznych szkół. Szybki rozwój klasztorów sprawił, że w 1772 roku, u schyłku niepodległości, na terenie czterech prowincji bernardynów żyło w 23 klasztorach 580 bernardynek.

Burze dziejowe przełomu XVIII i XIX wieku zniszczyły więzi zakonu sióstr z prowincjami Braci Mniejszych. Klasztory bernardynek zostały prawnie uzależnione od terytorialnych władz tak kościelnych jak i świeckich. Te ostatnie ingerowały mocno w sprawy klasztorów; zamykały nowicjaty, skazując klasztory na wymarcie i kasatę. Okres zaborów przeżyły do końca zaledwie trzy konwenty bernardynek – w Krakowie, Świętej Katarzynie i Wieluniu, a więź jurysdykcyjna z Zakonem Braci Mniejszych przetrwała tylko w klasztorze krakowskim.

Po odzyskaniu niepodległości w wieku XX Zakon Sióstr Bernardynek na nowo odrodził się. Obecnie posiada dziewięć klasztorów w miejscowościach: Brzeziny, Chęciny, Kraków, Łowicz, Łódź, Święta Katarzyna, Warta, Wieluń, Zakliczyn. Żyje w nich około 200 sióstr. Klasztory te utworzyły w 1959 roku Federację pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia NMP. Podstawą życia bernardynek jest aktualnie „Reguła i życie Braci i Sióstr Trzeciego Zakonu Regularnego św. Franciszka z Asyżu” zatwierdzona w nowej redakcji przez papieża Jana Pawła II dnia 8 grudnia 1982 roku oraz „Konstytucje Generalne Mniszek Trzeciego Zakonu Regularnego św. Franciszka z Asyżu zwanych w Polsce Bernardynkami” zatwierdzone przez Stolicę Apostolską 13 czerwca 1989 roku.